Εφήμερα
ΕΛΕΓΕΙΟ ΣΤΟΝ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ
Και συλλογιέμαι, Καρυωτάκη, τώρα
που η νύχτα πια του ερέβους σε κρατεί
για πάντα στης ανυπαρξίας τη χώρα,
συλλογιέμαι τη μοίρα του ποιητή.
Μια νύχτα, είχες βρεθεί χωρίς κανένα
σύντροφο στ’ ακρογιάλι ναυαγός
και πέρα κάπου εγύρναες ολοένα
τα βλέμματά σου, αιώνιος νοσταλγός.
Ήσουν, αλήθεια, τόσο απαυδημένος
απ’ τον αγώνα τον καθημερνό:
ένας μεγάλος εγκαταλειμμένος
από την γη και τον ουρανό
Και μες στην ώς θανάτου απόγνωσή σου
ξάφνου σε μια πικρότατη στιγμή
ερίχτηκες στα βάθη της αβύσσου
όπου τελειώνουν όλ’ οι σπαραγμοί
Τι να σου πω και πώς να σε θρηνήσω,
στοχαστικό μου αδέρφι θλιβερό;
Έφυγες πριν ακόμα σε γνωρίσω
και μόλις τώρα σ’ ένιωσα, νεκρό.
Μα κι αν εχάθης, ακριβέ, μού μένει
σ’ αυτόν τον ασυμβίβαστο καιρό,
μου μένει σαν υπόμνηση η ειμαρμένη,
και ο στίχος σου που ως πένθος τον φορώ.
Σιγανή φωτιά
ΣΤΡΟΦΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΣΥΓΚΡΙΤΟ
Ο Αλέξαντρος Παπαδιαμάντης, η μεγάλη
ψυχή, δεν είχε, λεν όσοι είδαν, να φορέσει
λουρί, γι’ αυτό κι εκείνος έδενε τη μέση
μ’ ένα σκοινί, σα διακονιάρης. Όταν πάλι
του’διναν τσάι ευρωπαϊκό σε σπίτι ξένο,
δεν το’παιρνε, γιατί δεν το’χε μαθημένο.
Φεύγοντας ύστερη φορά για τ’ ακρογιάλι
(πενήντα περασμένα κι είχε καταπέσει)
τον πήρε το παράπονο, έκλαιε, πώς να μη μπορέσει
τ’ αγόρι τ’ αδερφού του κάπου να το βάλει.
«Αχ, όπως ήρθα στην πατρίδα μου πηγαίνω»
κρυφοτρεμούλιαζε τ’ αχείλι πικραμένο.
Τίποτε δεν τους λείπει αυτών που γράφουν τώρα•
κι όμως τη χάρη ποιος την έφτασε εκεινού;
Κανένας άλλος, όση και να πάρει φόρα,
δε σώνει το χαλκά να πιάσει τ’ ουρανού.
Η δεύτερη ζωή
ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
Τζουμέρκα – Αθήνα, αυτή ήταν όλη
που χάραξα, όλη μου η γραμμή.
Κίνησα απέκει μ’ ένα τσόλι,
μου ‘λειψε εδώ και το ψωμί.
Αρχή κακού ηταν που δεν είχα
κουκούτσι πνεύμα πραχτικό
τριχιά την έκανα την τρίχα,
της φαντασίας μου υλικό.
Έναν καιρό δεν ήθελα ούτε
να βλέπω ανθρώπινη θωριά.
«Βρέστε του (και μην τον ακούτε)
γυναίκα», έλεγαν στα χωριά.
Αργότερα θα μ’ έχουν βάλει
με δυο σειρές στο λεξικό.
Θα με ζηλέψουν τότε οι άλλοι,
θα γίνει ντόρος και κακό.
Άπαντα Α
Ποιήματα 1928 – 1942
Στον τόμο αυτό έχουν σταχυολογηθεί ποιήματα του Γ. Κοτζιούλα από το 1928-1942. Είναι η εποχή που ο Κοτζιούλας γνωρίζεται και συναναστρέφεται με ποιητές της λεγόμενης “γενιάς του ’30” και της προηγούμενης. Βάζει κι αυτός τη δική του σφραγίδα και το προσωπικό του ύφος στην ποιητική σκηνή της εποχής.
Ποικιλία θεμάτων! Έρωτες, απογοητεύσεις, κοινωνικοί αγώνες, προσδοκίες κι ελπίδες. “Πρόσωπα” δημόσια αλλά και βιοπαλαιστές, αστοί και αγρότες, παρελαύνουν με την πένα του Κοτζιούλα, άλλοτε δοξαστικά, υμνητικά κι άλλοτε σκωπτικά ή θρηνητικά. Ένας κόσμος που συνεχώς μεταβάλλεται, ιδέες που ανανεώνονται, άνθρωποι που αγωνίζονται για ένα νέο κόσμο αποτελούν τον καμβά του έργου του με τον ίδιο ως πρωταγωνιστή.
Η ποίηση του Κοτζιούλα δεν είναι απλά βιωματική αλλά, κυρίως, αυτοβιογραφική. Με μια ιδιαίτερη γραφή κοινωνικής ευαισθησίας και με άφογο τεχνικά δουλεμένο στίχο διεισδύει στα καθημερινά και εφήμερα αναδείχνοντας τις λεπτομέρειες της ζωής. Ρομαντισμός, λυρισμός, κοινωνική και πολιτική ηθογραφία, με τη σιγανή φωτιά του καμινιού της φυχής και της καρδιάς του μετατρέπονται σε λαλιά ευαισθησίας, καταγγελίας αλλά κι ελπίδας. Η παράδοση, τόσο στη μορφή όσο και στη χρήση τον λόγου και της γλώσσας, είναι συστατικό υλικό της ποίησης του Κοτζιούλα και, ανανεωμένη κι ανάλαφρη, καλύπτει με το πέπλο της τα ποιήματα αυτού του τόμου.
Άπαντα Β
Διηγήματα κι’ άλλα πεζά
Στον τόμο αυτό έχουν περιληφθεί αφηγήματα, κυρίως αυτοβιογραφικά. Ο Κοτζιούλας, ακολουθώντας την παράδοση του Παπαδιαμάντη, του Βιζυηνού κ.α., με το δικό του γλαφυρό τρόπο και τη χαρακτηριστική γραφή του φωτίζει καθημερινά περιστατικά της ελληνικής περιφέρειας και της ζωής της πατρίδας του. Πορεύεται σε μια ανανεωμένη ηθογραφία, που, πίσω από το πέπλο του λυρισμού της ιδιοσυστασίας του και της χαμηλής φωνής του, αναφαίνεται ξεκάθαρη η ρεαλιστική, σχεδόν πραγματιστική, παρουσίαση της ζωής.
Η αφέλεια των ηρώων του και του ίδιου, που μπολιάζονται με τη σκληρή καθημερινότητα και με απρόσμενα συμβάντα, οι φυσικές περιγραφές, που εμποτίζονται με την αδρότητα των διαλόγων και την αφοπλιστική ειλικρίνεια των εσωτερικών εκμυστηρεύσεων, το καυστικό χιούμορ, που έρχεται αντίβαρο στην τραγικότητα των συμβάντων και η γάργαρη λαλιά του χωριού του, που αλληλοδιαδέχεται έναν “προσαρμοσμένο” αστικό λόγο, αναδείχνουν τα πεζογραφήματα του Κοτζιούλα σε ιδιότυπα ενδιαφέροντα ακούσματα για τον αναγνώστη. Πέρα από την αξία τους σε σχέση με το περιεχόμενο και τις αισθητικές επιλογές, τα διηγήματα αυτά έχουν και μία ακόμη σημαντική αξία, γιατί εμπεριέχουν πολύτιμα λαογραφικά και κοινωνιολογικά στοιχεία, καθόσον αντιφεγγίζουν τη ρωμαίϊκη παράδοση μιας επαρχιακής κοινωνίας.
Άπαντα Γ
Ποιήματα 1943 – 1956
Στον τόμο αυτό, με ποιήματα από το 1943-1956, ο Κοτζιούλας ακολουθεί το δικό του μοναχικό δρόμο. Στην περίοδο αυτή, που προσδιορίζεται από την Εθνική Αντίσταση, τον εμφύλιο και την ήττα της αριστερής παράταξης με τα συνεπακόλουθά της, η ποίηση του Κοτζιούλα γίνεται πιο δυναμική, μαχητική, ρωμαλέα. Είναι η εποχή που ο ποιητής εντάσσεται στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και είναι από τους λίγους διανοούμενους που ακολουθούν τους αντάρτες, αντάρτης κι αυτός με την πένα του. Έχοντας λοιπόν προσωπική συμμετοχή ως ιδρυτής της “Λαϊκής Σκηνής” κι ως σύντροφος των πολεμιστών της αντίστασης ενάντια στους καταχτητές, καταγίνεται να περιγράφει και να υμνήσει τα κατορθώματα, τις περιπέτειες, τα παθήματα, τη δράση, τους χαρακτήρες και το χαμό τους. Καπεταναίοι, όπως ο Βελουχιώτης, αλλά και απλοί μαχητές του αγώνα, με τους στίχους του, υφώνονται σε σύμβολα αγωνιστών αντάξιων των κλεφτών κι αρματολών του ’21. Γοητεύεται, θαυμάζει, παρακινεί, υμνεί, δοξάζει, απογοητεύεται, κρίνει, θρηνεί. Η ποίησή του γίνεται πλέον επική. Στα έπη του αυτά διακρίνεται το πάθος και η πίστη του στον αγώνα για εθνική και κοινωνική απελευθέρωση. Κι ο στίχος του, από μελωδικός που ήταν ως τότε, γίνεται στιβαρός, άμεσος, λιτός, δωρικός για να συνταιριαστεί με το περιεχόμενό του.
Τα χρόνια του εμφυλίου και των δεινών που ακολουθούν, ο Κοτζιούλας, ραψωδός της ηττημένης παράταξης, με θλίψη, πίκρα και πόνο, κλαίγοντας για τους συντρόφους που χάθηκαν, χωρίς να παύει να μάχεται και να κρίνει καταστάσεις και πρόσωπα, μέσα απ’ το το καταφύγιο που αγαπά, την ποίησή του, επιστρέφει για να βρει τη δύναμη του στις ρίζες του, τη φυγή στη φύση και τη θύμηση της πατρίδας του, με ποίηση λυρική και συνάμα δυναμικά ανανεωτική. Οι τελευταίες δοξαριές αυτού του ευαίσθητου και πάμπτωχου λαϊκού λαλητή με τη λόγια Παιδεία είναι τραγούδια χαράς κι ελπίδας, που ενέπνευσαν ο γάμος του κι ο ερχομός του γιου του.
Θέατρο στα βουνά
Το θέατρο του αγώνα
Το βιβλίο αυτό εμπεριέχει ιστορικά ντοκουμέντα, που αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας και σχολιασμού στη διεθνή βιβλιογραφία, γιατί αφορούν μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις αντάρτικου θεάτρου στα παγκόσμια χρονικά. Περιέχονται σ’ αυτό θεατρικά έργα, εκθέσεις και ημερολόγια της ίδρυσης και λειτουργίας ενός θιάσου, της “Λαϊκής Σκηνής”, ερασιτεχνών ηθοποιών-αγωνιστών της Εθνικής μας Αντίστασης 1941-45 που περιόδευε σε περιοχές της απελευθερωμένης Ελλάδας για να ψυχαγωγεί και να τονώνει το φρόνημα των αγωνιζόμενων Ελλήνων και να προβάλλει τον πολιτισμό στους χειμαζόμενους πνευματικά χωρικούς, πολλοί από τους οποίους για πρώτη φορά έβλεπαν θέατρο.
Ο Γιώργος Κοτζιούλας -ήδη αναγνωρισμένος λογοτέχνης- υπήρξε ο δημιουργός και η ψυχή αυτής της προσπάθειας, ως καλλιτεχνικός διευθυντής της 8ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Με ενάργεια και απλότητα οργάνωσε την αντάρτικη ομάδα ηθοποιών-καλλιτεχνών και με θεατρικά έργα που έγραφε επιτόπου, ανάλογα με τις συνθήκες, κατέθεσε το δικό του αγώνα στην κοινή προσπάθεια για την εθνική απελευθέρωση.
Στα θεατρικά αυτά έργα, που είναι μονόπρακτες κωμωδίες και ένα παραμυθόδραμα, θίγονται καταστάσεις που αποτελούσαν αντικείμενα προβληματισμού του λαού στα χρόνια πριν τον πόλεμο και κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Φαινόμενα όπως ο κομματισμός, ο ξενιτεμός, η κατάχρηση της εξουσίας, η δικτατορία, ο δωσιλογισμός και η εκμετάλλευση των ανθρώπων αποτελούν τη θεματολογία του Κοτζιούλα. Στις κωμωδίες αυτές τον κύριο ρόλο κατέχουν το γέλιο και η ψυχαγωγία, που χαλάρωναν και ξεκούραζαν τους αντάρτες από την έγνοια και τον κόπο της μάχης και αποτελούσαν πηγή πολιτισμού, διασκέδασης και χαράς για τους χωρικούς.
Με τη θεατρική πένα του ο Κοτζιούλας, σε δύσκολες συνθήκες, “σκαρώνει” σε κάθε περιοδεία του θιάσου μονόπρακτα, που συχνά διακωμωδούν -και με τη χρήση της ντοπιολαλιάς- καταστάσεις και πρόσωπα γνωστά ή αναδεικνύουν γεγονότα άγνωστα, όπως τα πάθη των Εβραίων ή αστοχίες στη διαχείριση του αγώνα.
Η αμεσότητα και η επικαιρότητα των έργων, σε συνδυασμό με την απολαυστική γραφή του Κοτζιούλα, καθιστούν το βιβλίο αυτό πολύτιμο απόκτημα για κάθε αναγνώστη, γιατί θα έχει στην κατοχή του ένα γνήσιο δείγμα του “Ελληνικού Λαϊκού θεάτρου” κατά την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης.
Όταν ήμουν με τον Άρη
Αναμνήσεις και μαρτυρίες
Το βιβλίο αυτό αποτελεί μοναδικό ιστορικό ντοκουμέντο, που είναι σημείο αναφοράς στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία για την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης στην Ελλάδα (1941-1945). Η ολοκληρωμένη τούτη έκδοση, με την προσθήκη μαρτυριών και κειμένων που παραλείφθηκαν από την πρώτη εκδοτική παρουσίαση, προκαλεί πρόσθετο ενδιαφέρον, γιατί αποκαλύπτει και άλλα άγνωστα γεγονότα και πτυχές εκείνου του αγώνα.
Ο Γιώργος Κοτζιούλας, που γνώρισε και έζησε από κοντά τον πρωτοκαπετάνιο του ΕΛΑΣ Άρη Βελουχιώτη, με τις αναμνήσεις και τις μαρτυρίες του, που γράφονται είτε κατά τη διάρκεια των γεγονότων είτε λίγους μήνες μετά το θάνατο τού Άρη, εκθέτει με άμεσο και γλαφυρό τρόπο την προσωπικότητα και τη δράση του αρχικαπετάνιου του ΕΛΑΣ και των συναγωνιστών του.
Ο Κοτζιούλας, στο έργο του αυτό, δεν έχει σκοπό ούτε να γράψει ιστορία ούτε να εξυπηρετήσει σκοπιμότητες, αλλά να εκθέσει τα πράγματα όπως τα έζησε, με τους αυθεντικούς διαλόγους των πρωταγωνιστών. Με τα κείμενα αυτά ο αναγνώστης θα βιώσει την αμεσότητα των στιγμών, θα ανασυνθέσει τα «ήθη» των προσώπων, θα διεισδύσει στα κίνητρα των «δράσεων» που καθόρισαν τον αντιστασιακό αγώνα, τόσο των πρωτεργατών όσο και του λαού.
Επειδή είναι το πρώτο κείμενο που γράφτηκε αμέσως μετά το θάνατο του Άρη Βελουχιώτη, από έναν δόκιμο και καταξιωμένο λογοτέχνη, από τους λίγους που βγήκαν στα βουνά κοντά στις μάχιμες αντιστασιακές ομάδες κατά την κατοχή, έχει ξεχωριστή αξία, επειδή είναι άμεσο και αυθεντικό, χωρίς να αποφεύγει να θίξει και «κακώς κείμενα» του αγώνα εκείνου.
Πικρή ζωή και άλλα πεζογραφήματα
Ο τόμος αυτός περιέχει μια σειρά ποικίλων πεζογραφημάτων, που μας ταξιδεύουν σε εποχές όχι τόσο μακρινές και μας φέρνουν σε άμεση επαφή με πρόσωπα και καταστάσεις που εύκολα αναγνωρίζουμε και σήμερα. Απεικονίζεται ρεαλιστικά η ζωή σαν αγώνας, σαν κωμωδία και φάρσα, σαν δράμα και τραγική μοίρα, σαν κραυγή και καταγγελία, σαν τραγούδι και ύμνος, σαν θέατρο και κινηματογράφος, σαν ποίηση… Ταξιδεύουμε με τα κείμενα αυτά στην ομορφιά της φύσης, στην αλήθεια της ιστορίας, στην ουσία της σκέψης, στη σκληρή πραγματικότητα των ανθρώπων, στην πόλη και στο χωριό… Κείμενα με ποικιλία θεμάτων και ενδιαφερόντων, που συγκινούν, προβληματίζουν, εγείρουν τις αισθήσεις, εξεγείρουν την ψυχή, ικανοποιούν το πνεύμα. Με μια γλώσσα που ευωδιάζει λογοτεχνία, ο Κοτζιούλας με λόγο τρυφερό και ειλικρινή, λυρικό και παραστατικό, εξακοντίζει την πεζογραφία σε ποίηση. Μια ηθογραφία νεορεαλιστική που εκπλήσσει τον αναγνώστη με την αμεσότητα της περιγραφής, τέρπει με την ποικιλότητα του λόγου και ωθεί με το στοχασμό στην ουσία των πραγμάτων.
Ο Γιώργος Κοτζιούλας, με τα πεζογραφήματά του αυτά, πλουτίζει τη νεοελληνική γραμματεία με έργα που συνεχίζουν τη ρωμαλέα παράδοση που πηγάζει απ’ τη γενιά του Βιζυηνού και του Παπαδιαμάντη, με ένα λόγο που ρέει δροσερός και κελαρυστός στις αισθήσεις και στο νου, ένα λόγο που γεννούν μόνο μεγάλοι δημιουργοί.
Ποιητικά
Εφήμερα (1928-1932) (1932)
Σιγανή φωτιά (1932-5) (1938)
Δεύτερη ζωή (1938)
Ο γρίφος (1938)
Τρία ποιήματα προπολεμικά (1946)
Ο Άρης (1946)
Οι πρώτοι του Αγώνα (1946)
Φυγή στη φύση (1952)
Ηπειρωτικά (1954)
Πεζά
Το κακό συναπάντημα· κι άλλα διηγήματα (1939)
Θεσσαλικό παζάρι (1945)
Πικρή ζωή και άλλα πεζογραφήματα (2016)
Μελέτες – Δοκίμια
Ο Στρατής Μυριβήλης και η πολεμική λογοτεχνία (1931)
Πού τραβάει η ποίηση; (1950)
Θεατρικά
Θέατρο στα βουνά (1976)
Συλλογικά έργα
Η χαμηλή φωνή (1990)
Κυριακές μες στο χειμώνα (2006)
Δίστομο 10 Ιουνίου 1944: Το ολοκαύτωμα (2010)
Τα Αετόπουλα (2013)
Μεταφράσεις
Καλεβάλα, Το Α’ άσμα (1954)
Αριστοτέλη, Αθηναίων Πολιτεία
Ουγκώ, Οι άθλιοι
Ουγκώ, Η Παναγία των Παρισίων
Στέφαν Τσβάιχ, Μαρία Στούαρτ (1956)
Ντίκενς, Μεγάλες προσδοκίες
Γκόρκι, Τα πανεπιστήμιά μου
Μωπασάν, Οι γυναίκες του έρωτα
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Η σπιτονοικοκυρά
Ρεμπώ Ρ., Το μεθυσμένο καράβι και άλλα ποιήματα
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Τρεις νουβέλες (1979)
Ο Γιώργος Κοτζιούλας μεταφράζει και σχολιάζει αρχαίους Έλληνες ποιητές (2015)
Συγκεντρωτικές εκδόσεις
Άπαντα Α΄ (1956)
Άπαντα Β΄ (1957)
Άπαντα Γ΄ Ποιήματα 1943-1956 (1959)
Όταν ήμουν με τον Άρη (1965)
Ανέκδοτα Γράμματα (1980)
Αγαπητέ Κοτζιούλα· Η αλληλογραφία του ποιητή Γιώργου Κοτζιούλα (1927-1955) (1994)
Πηγές: EKEBI, BIBLIONET, Δίφρος, Θεμέλιο, Δρόμων
